View source for George Johnstone Stoney

{{WD Bosca Sonraí Duine}}

[[Fisiceoir]] [[Éire|Éireannach, a]] saolaíodh gar do [[Biorra|Bhiorra]], ba ea '''George Johnstone Stoney''' ([[15 Feabhra]] [[1826]] – [[5 Iúil]] [[1911]]).<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.dib.ie/biography/stoney-george-johnstone-a8341|teideal=Stoney, George Johnstone {{!}} Dictionary of Irish Biography|work=www.dib.ie|dátarochtana=2021-07-06}}</ref> D'fhionn sé an [[leictreon]] sa [[19ú haois|naoú haois déag]], an "bunaonad [[Cainníocht|cainníochta]] [[Leictreachas|leictreachais]]" mar a dúirt sé.<ref>George Johnstone Stoney 1826-1911|  https://web.archive.org/web/20150712013755/https://www.offalyhistory.com/reading-resources/history/famous-offaly-people/george-johnstone-stoney-1826-1911</ref> 
Bhí an coincheap, ach ní an focal féin, cumtha aige chomh luath le [[1874]] agus [[1881]],. Tháinig an focal isteach sa bhliain [[1891]].<ref>{{Lua idirlín |url=http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Stoney-1894.html |teideal=Stoney Uses the Term Electron<!-- bot-generated title --> |dátarochtana=2009-03-15 |archivedate=2005-08-08 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20050808081957/http://dbhs.wvusd.k12.ca.us/webdocs/Chem-History/Stoney-1894.html }}</ref><ref>{{cite book|author=Jammer, Max |title=Concepts of Force - A Study of the Foundations of Dynamics|location=New York | publisher=Dover Publications, Inc.|year=1956|isbn=0-486-40689-X}}</ref><ref>Stoney, G.J. (1881). "On the Physical Units of Nature." ''Phil. Mag.'' [5] 11, 384.</ref>
== Saol ==

Rugadh Stoney i bPáirc Oakley, in aice le [[Biorra]], [[Contae Uíbh Fhailí]], i lár na tíre, mac le George Stoney (1792–) agus Anne Blood (1801-1883). Is [[teaghlach]] Angla-Éireannach seanbhunaithe é teaghlach Stoney. 

=== Oideachas ===
D’fhreastail Stoney ar [[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Choláiste na Tríonóide]], agus bhain sé céim Baitsiléir Ealaíon amach sa bhliain 1848. Ó 1848 go 1852 d’oibrigh sé mar chúntóir réalteolaíochta do [[William Parsons|William Parsons, 3ú Iarla Róis]] ag [[Caisleán Bhiorra]], [[Contae Uíbh Fhailí]], áit ar thóg Parsons an teileascóp is mó ar domhan ag an am, Leiviatan Bhaile Phearsúin le achar cró tiomsúcháin 72-orlach. Ag an am céanna, lean Stoney ag staidéar na fisice agus na matamaitice. Bhronn Coláiste na Tríonóide an ardchéim Máistreacht sna hEalaíona air, sa bhliain 1852.

=== Fostaíocht ===
Ó 1852 go 1857, bhí Stoney ina [[ollamh]] le fisic i g[[Ollscoil na hÉireann, Gaillimh|Coláiste na Banríona Gaillimh]]. Ó 1857 go 1882, fostaíodh é mar Rúnaí ar [[Ollscoil na Banríona Éireann]],<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Queen's University of Ireland|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Queen%27s_University_of_Ireland&oldid=1024703510|journal=Wikipedia|date=2021-05-23|language=en}}</ref> post riaracháin a bhí lonnaithe i m[[Baile Átha Cliath]] ag an am.

Faoi [[1874]] d'áirigh sé méid an bhunaonad leictreachais ó thomhais i leictriú [[uisce]] is teoiric chinéiteach na ngás<ref>“Fréamh An Eolais”, le Matt Hussey (Coiscéim)
</ref>. Le linn a scór bliain de fhreagrachtaí fostaíochta neamh-eolaíochta i mBaile Átha Cliath, lean Stoney i mbun  taighde eolaíoch leis féin. D’fhóin sé ar feadh blianta fada mar rúnaí oinigh agus ansin mar leasuachtarán ar [[Cumann Ríoga Bhaile Átha Cliath|Chumann Ríoga Bhaile Átha Cliath]], cumann eolaíochta a bunaíodh ar an gcóras Sasanach, sé sin An Cumann Ríoga i Londain. 

Dúnadh [[Ollscoil na Banríona Éireann]] in 1882 agus tháinig an Ollscoil Ríoga<ref>{{Luaigh foilseachán|title=Royal University of Ireland|url=https://en.wikipedia.org/w/index.php?title=Royal_University_of_Ireland&oldid=1026149028|journal=Wikipedia|date=2021-05-31|language=en}}</ref> ar an bhfód. Bhí Stoney ar buile agus d'éirigh sé as a phost mar Rúnaí mar agóid i gcoinne chinneadh an rialtais "[[seicteachas]]" a thabhairt isteach sa chóras; .i., theastaigh ó Stoney an córas a choinneáil neamh-shainchreidmheach, ach d’aontaigh an rialtas le héilimh na hEaglaise Caitlicí in Éirinn ar institiúidí Caitliceacha.  

Timpeall 1880-1882, fuair Stoney post nua mar cheannfort Scrúduithe na Státseirbhíse in Éirinn, post a bhí aige go dtí go ndeachaigh sé ar scor i 1893. Agus sa bhliain sin, chuaigh sé i mbun cónaithe i [[Londain]] Shasana.   

=== Ar scor i Londain ===
Tar éis dó bogadh go Londain, d’fhóin Stoney ar chomhairle an chumainn sin freisin. Ina theannta sin, d’fhóin sé ó am go chéile ar choistí athbhreithnithe eolaíochta de chuid Chumann na Breataine um Chur Chun Cinn na hEolaíochta ó na 1860idí luatha ar aghaidh.

Fuair Stoney Dochtúireacht Oinigh Eolaíochta (D.Sc.) ó [[Coláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath|Ollscoil Bhaile Átha Cliath]] i Meitheamh 1902.<ref> "University intelligence". The Times (36783). London. 2 June 1902. p. 9</ref>
[[Íomhá:St. Nahi's Is An 18th-century Church And Graveyard in Dundrum.jpg|clé|mion|Tar éis do Stoney bás a fháil i Londain, adhlacadh a luaithreach créamtha in [[Eaglais Naithi]] i nDún Droma.]]
Bhásaigh Stoney sa bhliain 1911 ina theach cónaithe i [[Notting Hill]], Londain. Tar éis do Stoney bás a fháil i Londain, adhlacadh a luaithreach créamtha in [[Eaglais Naithi]] i nDún Droma.  Ainmnítear cráitéir ar [[Mars (pláinéad)|Mars]] agus ar an n[[An Ghealach|Gealach]] ina onóir sa 20ú haois.  

=== Muintir ===
[[File: Edith, Florence, Johnstone Stoney.jpg | thumb | Stoney sa phictiúr lena iníonacha Edith (ar chlé) agus Florence.]]
Phós Stoney a chol ceathrar, Margaret Sophia Stoney, a raibh beirt mhac agus triúr iníon aige.<ref> "Stoney, G. Johnstone". Who's Who: 1936. 1911.</ref>  

Ar feadh an chuid is mó dá scór bliain i mBaile Átha Cliath, bhí cónaí ar Stoney i n[[Dún Droma]], bruachbhaile i ndeisceart Bhaile Átha Cliath.  Athainmníodh an tsráid ar a raibh sé ina chónaí ina dhiaidh sin Bóthar Stoney mar chuimhne air.<ref>{{Lua idirlín|url=https://www.logainm.ie/en/1380950|teideal=Bóthar Stoney/Stoney Road|language=en|work=Logainm.ie|dátarochtana=2021-07-06}}</ref>

Ba eolaí duine de mhic Stoney, George Gerald Stoney CCR;  ba raideolaí í a iníon Florence Stoney OIB agus meastar gurb í a iníon Edith an chéad bheanfhisiceoir míochaine. 

Gaol níos suntasaí ó thaobh na heolaíochta de ba ea nia Stoney, [[George Francis Fitzgerald|George FitzGerald]] (1851-1901), fisiceoir a bhí lonnaithe i mBaile Átha Cliath. Bhí Stoney agus FitzGerald i mbun cumarsáide rialta ar ábhair eolaíochta. Ina theannta sin, maidir le cúrsaí polaitiúla, bhí Stoney agus FitzGerald araon go dubh in éadan [[Rialtas Dúchais|Rialtais Dhúchasaigh]]. Ina dtuairim pholaitiúil, bhí an ghluaiseacht náisiúnach contrártha le spiorad na heolaíochta.

Tá cáil ar deartháir Johnstone Stoney, Bindon Blood Stoney a bhí ina [[innealtóir]] ar Phort Bhaile Átha Cliath. Thóg sé roinnt de phríomh[[Droichead|dhroichid]] Bhaile Átha Cliath, Taobh na Cé san áireamh, chomh maith le tionscadail [[innealtóireacht]]<nowiki/>a eile.

== Táirgeacht eolaíoch ==
D’fhoilsigh Stoney 75 páipéar eolaíochta in irisleabhair éagsúla, ach go príomha in irisí Chumann Ríoga Bhaile Átha Cliath. Rinneadh a chuid oibre eolaíochta nuair a bhí am le spáráil aige.<ref>{{cite web|url=https://todayinsci.com/S/Stoney_George/StoneyGeorgeObit-RS.htm|teideal=Obituary Notice from Proceedings of the Royal Society (1912)|publisher=The Royal Society|access-date=21 December 2016}}</ref>

Chuir sé go mór le fisic chosmaí agus le teoiric na ngás. Rinne sé meastachán ar líon na móilíní i milliméadar ciúbach gáis,<ref>a bhí coibhéiseach le huimhir [[Amedeo Avogadro|Avogadro]], rud a d'áirigh Loschmidt is Thompson freisin.</ref> ag teocht agus brú an tseomra, ó shonraí a fuarthas ó [[Teoiric chinéiteach na ngás]]. 

Ba é an obair eolaíoch ba thábhachtaí ag Stoney ná méid “adamh an leictreachais” a cheapadh agus a ríomh. Sa bhliain 1891, mhol sé an téarma ‘leictreon’ ([[An Béarla|Béarla]]:''electron'') chun cur síos a dhéanamh ar aonad bunúsach an luchta leictrigh,<ref> Of the "Electron," or Atom of Electricity | author = G. Johnstone Stoney | year = 1894 | https://www.biodiversitylibrary.org/item/122066#page/432/mode/2up </ref> agus leag a [[Taighde|thaighde]] sa réimse seo na bunsraitheanna d'fhionnachtain an leictreoin sa deireadh i 1897 ag [[Joseph John Thomson]].

Toghadh Stoney ina Chomhalta den Chumann Ríoga i mí an Mheithimh 1861 ar an mbonn go raibh sé ina údar ar na bpáipéir ''"The Propagation of Waves," – "On the Rings seen in Fibrous Specimens of Calc Spar," and Molecular Physics, published in the Transactions of the Royal Irish Academy, et cetera, Distinguished for his acquaintance with the science of Astronomy & General Physics'' <ref>{{cite web|url=http://www2.royalsociety.org/DServe/dserve.exe?dsqIni=Dserve.ini&dsqApp=Archive&dsqCmd=Show.tcl&dsqDb=Persons&dsqPos=2&dsqSearch=%28Surname%3D%27stoney%27%29 |teideal=Library and Archive catalogue |publisher=[[The Royal Society]] |location=London |access-date=22 October 2010 }}{{dead link|date=January 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref>

=== Scála Stoney ===
Tá an fhisic chomhaimseartha socraithe ar Scála Planck mar an scála is oiriúnaí do [[Teoiric an aonréimse|theoiric an aonréimse]]. Bhí George Stoney ag súil le scála Planck, áfach. Cosúil le Planck ina dhiaidh, thuig Stoney go dtugann éifeachtaí mórscála cosúil le domhantarraingt agus éifeachtaí ar scála beag mar leictreamaighnéadas le tuiscint go nádúrtha scála idirmheánach ina bhféadfaí difríochtaí fisiciúla a réasúnú. Cuimsíonn an scála idirmheánach seo aonaid (aonaid scála Stoney) de mhais, fad, am srl., Ach is í an mhais an chloch choirnéil.

An mhais Stoney ''m''<sub>S</sub>  (arna shloinneadh i dtéarmaí comhaimseartha):<ref>Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society,iml. 24, lth. 24–26, bl.1983 </ref>

:<math>m_S=\sqrt{\frac{e^2}{4 \pi \varepsilon_0 G}} = \sqrt{\alpha}\, m_P </math>

i gcás gurb é ε <sub> 0 </sub> an [[Folúscheadaíocht| cheadaíocht den saorspás]], is é '' e '' an [[lucht bunúsach]] agus is é '' G ''  [[tairiseach na himtharraingthe]], agus i gcás gurb é α an [[tairiseach mínstruchtúir]] agus gurb é '' m '' <sub> P </sub> an [[Mais Planck|mhais Planck]].

Cosúil le scála Planck, feidhmíonn scála Stoney mar nasc siméadrach idir próisis mhicreachosmacha agus mhaicreachosmacha i gcoitinne, ach fós tá an chuma air go bhfuil sé dírithe go uathúil ar aontú an leictreamaighnéadais agus domhantarraingthe. Mar sin, mar shampla, cé gurb é an [[fad Planck]] meánfhréamh chearnach de  [[tonnfhad Compton|thonnfhad laghdaithe Compton]]   agus leath an [[ga imtharraingteach|gha imtharraingthe]] d'aon mhais, is é fad Stoney ná meánfhréamh chearnach an 'gha leictreamaighnéadaigh' (féach [[ga leictreon clasaiceach]]) agus leath an gha imtharraingthe d'aon mhais,' 'm' ':

:<math>\ell_P=\sqrt{\frac{\hbar}{m c}\cdot\frac{G m}{c^2}}</math>

:<math>\ell_S=\sqrt{\frac{e^2}{4 \pi \varepsilon_0 m c^2}\cdot\frac{G m}{c^2}}</math>

áit a bhfuil <math> \ hbar \ </math> [[tairiseach Planck]] laghdaithe agus gurb é '' c '' [[luas an tsolais]]. 

Níl iontu seo ach tógálacha matamaiticiúla ós rud é go gcaithfear teorainn phraiticiúil éigin a bheith leis an gcaoi a bhféadann fad a fháil. 

Más é fad Stoney an t-íosfhad, ansin tá ga leictreamaighnéadach an réada nó a leathgha imtharraingthe dodhéantacht go fisiciúil, ós rud é go gcaithfidh ceann acu seo a bheith níos lú ná an fad Stoney. 

Más é [[fad Planck]] an t-íosmhéid, ansin tá tonnfhad  laghdaithe Compton nó a leathgha imtharraingthe dodhéanta go fisiciúil ós rud é go gcaithfidh ceann acu seo a bheith níos lú ná an fad Planck. Thairis sin, ní féidir gurb é fad Stoney agus fad Planck an t-íosfhad.
[[Íomhá:GeorgeJohnstoneStoney(1826-1911),Undated(DateGuessedEarly1890s).jpg|mion|sna 1890idí ?]]
De réir an an ghnáis chomhaimseartha, is é scála Planck scála an [[Folúsfhuinneamh|fholúsfhuinnimh]], nach gcoinníonn spás agus am aon tábhacht fhisiciúil faoina bhun. Sainordaíonn an t-oideas seo faillí ginearálta ar scála Stoney laistigh den phobal eolaíochta inniu. Roimh an sainordú seo, rinne Hermann Weyl iarracht shuntasach teoiric aontaithe a thógáil trí aonad luchta imtharraingthe a cheangal le fad Stoney. Bhí nuálaíochtaí suntasacha matamaitice mar thoradh ar theoiric Weyl ach ceaptar go ginearálta nach bhfuil tábhacht fhisiciúil ag baint lena theoiric.<ref>Lochlainn O'Raifeartaigh, ''The Dawning of Gauge Theory,'' Princeton Uni Press, 1997</ref><ref>Gorelik G., [https://books.google.com/books?id=9vs4rrgLYw8C&pg=PA91 ''Hermann Weyl and Large Numbers in Relativistic Cosmology,''] Einstein Studies in Russia, Ed Balashov Y. and Vizgin V., Boston (Birkhaeuser) 2002</ref>

== Féach freisin==
*[[Buntreois do mheicnic chandamach]]
*[[Aonaid Planck]]
*[[Aonaid Stoney]]

== Leabharliosta ==
*''The Infancy of Atomic Physics. Hercules in His Cradle'', by Alex Keller. Oxford University 1983. {{ISBN|0-19-853904-5}} {{cite book|title=2013 reprint|publisher=Dover|url=https://books.google.com/books/about/The_Infancy_of_Atomic_Physics.html?id=2PTDAgAAQBAJ|isbn=9780486149950|date=9 October 2013}}
* {{cite journal |jstor=531468|title=George Johnstone Stoney, F.R.S., and the Concept of the Electron|journal=Notes and Records of the Royal Society of London|volume=29|issue=2|pages=265–276|last1=O'Hara|first1=J. G.|year=1975|doi=10.1098/rsnr.1975.0018}}
*{{cite journal |last=Stoney |first=G. J. |year=1894 |url=https://www.biodiversitylibrary.org/item/122066#page/432/mode/2up |title=Of the "Electron", or Atom of Electricity |journal=Philosophical Magazine |series=Series 5 |volume=38 |pages=418–420}}
*
*"The Constants of Nature, by [[John D. Barrow]], Jonathan Cape, London 2002.
== Tagairtí ==
{{reflist}}

{{DEFAULTSORT:Stoney, George Johnstone}}
[[Catagóir:Fisic núicléach]]
[[Catagóir:Fisiceoirí Éireannacha]]
[[Catagóir:Fisiceoirí Briotanacha]]
[[Catagóir:Daoine a rugadh i 1826]]
[[Catagóir:Básanna i 1911]]
[[Catagóir:Alumni Choláiste na Tríonóide, Baile Átha Cliath]]
[[Catagóir:Daoine as Contae Uíbh Fhailí]]